Για μέρες, πυκνοί μαύροι καπνοί τοξικών αερίων αναδύονται από τη φλεγόμενη χωματερή στα περίχωρα του Ελμπασάν, μιας από τις μεγαλύτερες βιομηχανικές πόλεις της Αλβανίας. Η δυσοσμία από λιωμένα πλαστικά, σάπια απορρίμματα και καμένη γη έχει καλύψει ολόκληρες γειτονιές. Όμως δεν πρόκειται για μεμονωμένο περιστατικό. Είναι το πιο πρόσφατο επεισόδιο μιας περιβαλλοντικής καταστροφής, την οποία ειδικοί, εισαγγελείς και αγανακτισμένοι πολίτες αποδίδουν όχι σε φυσικά αίτια, αλλά στη συστημική διαφθορά.
Στο Ελμπασάν, μια επένδυση 140 εκατομμυρίων ευρώ που προοριζόταν για την κατασκευή ενός υπερσύγχρονου αποτεφρωτήρα έχει εξαφανιστεί. Η μονάδα που είχε παρουσιαστεί από τον πρωθυπουργό Έντι Ράμα ως βασικός πυλώνας του περιβαλλοντικού εκσυγχρονισμού της χώρας δεν υπάρχει. Το ίδιο ισχύει και για τον αποτεφρωτήρα στα Τίρανα, αξίας 150 εκατομμυρίων ευρώ, ο οποίος επίσης δεν ολοκληρώθηκε, παρά τα αλλεπάλληλα κονδύλια που διατέθηκαν από δημόσιους πόρους. Το σύστημα διαχείρισης απορριμμάτων βρίσκεται πλέον σε πλήρη αποσύνθεση — τα σκουπίδια στοιβάζονται, φωτιές ξεσπούν είτε αυθόρμητα είτε σκόπιμα, και το περιβάλλον βρίσκεται στο χείλος της κατάρρευσης.
Την ίδια ώρα, στον Αυλώνα —τον πλέον δημοφιλή τουριστικό προορισμό της αλβανικής Ριβιέρας— μια άλλη χωματερή φλέγεται ανεξέλεγκτα, απελευθερώνοντας σύννεφα καπνού που καλύπτουν την πόλη, ενώ οι πυροσβέστες δίνουν μάχη επί ημέρες για να περιορίσουν τη φωτιά. Σε περιοχές και των δύο πόλεων ο αέρας είναι πλέον αποπνικτικός. Οι υγειονομικές αρχές αναφέρουν αύξηση περιστατικών με αναπνευστικά προβλήματα, ενώ κάτοικοι δηλώνουν ότι τα παιδιά βήχουν όλη τη νύχτα.
Κυβερνητικοί αξιωματούχοι αποδίδουν τις φωτιές στους καύσωνες και την υπερπλήρωση των χωματερών. Όμως για πολλούς πολίτες, οι πυρκαγιές δεν είναι απλώς περιβαλλοντικά ατυχήματα — είναι τα ορατά αποτυπώματα της πολιτικής λεηλασίας. «Δεν είναι απλώς μια φωτιά. Είναι ο καπνός ενός κλεμμένου μέλλοντος», δήλωσε κάτοικος του Ελμπασάν.
Έρευνες έχουν αποκαλύψει ότι βασικά στελέχη του κυβερνώντος Σοσιαλιστικού Κόμματος διοχέτευσαν συμβάσεις για την κατασκευή των αποτεφρωτήρων μέσω εικονικών εταιρειών, παρακάμπτοντας κάθε διαγωνιστική διαδικασία και μεταφέροντας χρήματα σε offshore λογαριασμούς. Ένας πρώην υπουργός Περιβάλλοντος και αρκετοί υπηρεσιακοί παράγοντες έχουν οδηγηθεί στη φυλακή, αλλά πολλοί Αλβανοί πιστεύουν ότι οι πραγματικοί ενορχηστρωτές παραμένουν στο απυρόβλητο. «Δεν πρόκειται για μεμονωμένη υπόθεση», τόνισε νομικός που γνωρίζει τον φάκελο. «Ήταν ένα οργανωμένο εγκληματικό σχέδιο που παρουσιάστηκε ως περιβαλλοντική πολιτική».
Ο αποτεφρωτήρας του Ελμπασάν εγκαινιάστηκε το 2017 με μεγάλη δημοσιότητα, παρουσία του ίδιου του Ράμα, που τον είχε χαρακτηρίσει «χειρουργική επέμβαση σε έναν περιβαλλοντικό όγκο». Όμως, όπως αποδείχθηκε, η μονάδα δεν λειτούργησε ποτέ. Όπως και στα Τίρανα, έτσι και στο Ελμπασάν, πρόκειται για φανταστικές εγκαταστάσεις — είτε για άδεια κουφάρια από μπετόν είτε για ανύπαρκτα έργα. Παρ’ όλα αυτά, ο Ράμα συνεχίζει να υπερασπίζεται το έργο, παρουσιάζοντάς το ως απόδειξη του οράματός του για τη χώρα, αγνοώντας πλήρως την καθημερινή πραγματικότητα των πολιτών που ασφυκτιούν στους καπνούς. Κατά την προεκλογική του εκστρατεία το 2025, υποστήριξε ότι «οι αποτεφρωτήρες έλυσαν το πρόβλημα των σκουπιδιών στην Αλβανία». Και συμπλήρωσε: «Σίγουρα υπήρξαν κάποια προβλήματα, αλλά ο αέρας στο Ελμπασάν είναι καθαρός». Η δήλωση αυτή προκάλεσε οργή, ιδιαίτερα όταν κυκλοφόρησαν βίντεο από την καιόμενη χωματερή, δείχνοντας βουνά σκουπιδιών στις φλόγες και μαύρους καπνούς να πνίγουν κατοικημένες περιοχές.
Η Ειδική Δομή κατά της Διαφθοράς (SPAK) έχει προχωρήσει σε συλλήψεις, μεταξύ των οποίων και του πρώην υπουργού Περιβάλλοντος. Ωστόσο, οι επικριτές υποστηρίζουν ότι οι συλληφθέντες λειτουργούσαν στην περιφέρεια του σχεδίου και όχι στον πυρήνα της πολιτικής εξουσίας. «Όλοι γνωρίζουν ότι αυτοί που συνελήφθησαν δεν ήταν οι εγκέφαλοι», δήλωσε εισαγγελέας υπό την προϋπόθεση της ανωνυμίας. «Οι πραγματικοί υπεύθυνοι εξακολουθούν να βρίσκονται σε θέσεις εξουσίας». Σύμφωνα με δικαστικά έγγραφα, οι συμβάσεις δόθηκαν χωρίς διαγωνισμούς, με πολυτελή προκαταβολές σε εταιρείες που δεν είχαν καν νομική υπόσταση. Ακόμη και διεθνή ονόματα χρησιμοποιήθηκαν ψευδώς για να προσδώσουν αξιοπιστία στο εγχείρημα. Σε μια χαρακτηριστική περίπτωση, ο Ράμα δήλωσε στο Κοινοβούλιο ότι το έργο των Τιράνων υποστηρίζεται από την παγκοσμίου φήμης εταιρεία Paul Wurth — ισχυρισμός που η ίδια η εταιρεία διέψευσε κατηγορηματικά.
Το αποτέλεσμα φαίνεται πλέον καθαρά πάνω από το Ελμπασάν και τον Αυλώνα: αποπνικτικός καπνός, προειδοποιήσεις για τη δημόσια υγεία και ένα σύστημα απορριμμάτων σε χάος.
Το Σοσιαλιστικό Κόμμα του Ράμα κατέγραψε εκλογικό θρίαμβο τον Μάιο του 2025, εξασφαλίζοντας σχεδόν τα δύο τρίτα των εδρών στο Κοινοβούλιο. Η αντιπολίτευση κατήγγειλε τις εκλογές ως «παρωδία», ενώ διεθνείς παρατηρητές εξέφρασαν ανησυχίες για ανισορροπία στα μέσα ενημέρωσης, σύγχυση μεταξύ κράτους και κόμματος και πιέσεις προς τους δημοσίους υπαλλήλους. Οι επικριτές κάνουν λόγο για διολίσθηση της χώρας σε ένα ιδιότυπο μονοκομματικό καθεστώς, με πλήρη ατιμωρησία για τα σκάνδαλα και έναν κρατικό μηχανισμό προπαγάνδας που προβάλλει μια ψευδή εικόνα προόδου ενώ καταπνίγει τη διαφωνία. «Υπάρχουν πλέον δύο Αλβανίες», δήλωσε πολιτικός επιστήμονας από τα Τίρανα. «Η πραγματική — ρυπασμένη, ερημωμένη, διαβρωμένη από τη διαφθορά. Και η επίσημη — των συνεδρίων, των βιολογικών αγορών και των ψευδομεταρρυθμίσεων».
Ενώ ο Ράμα συμμετέχει σε ευρωπαϊκές συνόδους κορυφής και προβάλει την πρόοδο της χώρας προς την ένταξη στην ΕΕ, στο εσωτερικό η Αλβανία βυθίζεται σε περιβαλλοντική, δημογραφική και οικονομική κρίση. Οι φωτιές στο Ελμπασάν και τον Αυλώνα δεν είναι απλώς οικολογικές τραγωδίες. Είναι το σύμπτωμα ενός κράτους σε αποσύνθεση. Η δημόσια υγεία βρίσκεται σε κίνδυνο. Η διαχείριση των απορριμμάτων έχει καταρρεύσει. Ολόκληρες περιοχές αναπνέουν τοξικό αέρα. Χωρίς υποδομές, οι τοπικές αρχές προσπαθούν να σβήσουν τις φωτιές με πρόχειρες μεθόδους — θάβοντας τα φλεγόμενα σκουπίδια κάτω από στρώματα χώματος, για να διακόψουν την παροχή οξυγόνου και να περιορίσουν την εξάπλωση της φωτιάς. Αλλά ούτε αυτό αποδίδει. Στο Ελμπασάν, το χώμα τελείωσε μετά από πέντε μέρες, και χρειάστηκε να μεταφερθεί ενίσχυση από τα Τίρανα. Οι ειδικοί προειδοποιούν ότι οι υπόγειες εστίες ενδέχεται να συνεχίσουν να καίνε για εβδομάδες ή και μήνες.
Παράλληλα, η Αλβανία αδειάζει. Η μετανάστευση επιταχύνεται, ιδιαίτερα στους νέους. Οι ελλείψεις σε εργατικό δυναμικό είναι τόσο σοβαρές που η κυβέρνηση ξεκίνησε να εισάγει εργάτες από τις Φιλιππίνες και τη Νότια Ασία, χωρίς όμως να καλύπτονται οι βασικές ανάγκες. Και στον Αυλώνα —τη «ναυαρχίδα» του τουρισμού— η πόλη πλήττεται όχι μόνο από την ατμοσφαιρική ρύπανση, αλλά και από χρόνιες ελλείψεις νερού. Οι επισκέπτες και οι κάτοικοι παραπονιούνται για διακοπές υδροδότησης, ενώ τα ξενοδοχεία περιορίζουν τη χρήση νερού μέσα στην τουριστική σεζόν.
Δέκα χρόνια μετά τις υποσχέσεις του Ράμα για «πράσινη επανάσταση», η Αλβανία κυριολεκτικά καίγεται. Και καθώς τα μαύρα σύννεφα υψώνονται πάνω από το Ελμπασάν και τον Αυλώνα, πολλοί αναρωτιούνται: πόσο ακόμα μπορεί να συνεχιστεί αυτό; Περιβαλλοντικές οργανώσεις ζητούν πλήρη έλεγχο των συμβάσεων, δίωξη όλων των πολιτικών στελεχών που ενεπλάκησαν στο σκάνδαλο των αποτεφρωτήρων και χάραξη στρατηγικής διαχείρισης απορριμμάτων σύμφωνα με ευρωπαϊκά πρότυπα. Όμως, προς το παρόν, η χώρα παραμένει παγιδευμένη ανάμεσα στους μύθους της προόδου και στους καπνούς της διαφθοράς — ένα έθνος που ασφυκτιά από την ίδια του τη διακυβέρνηση.
Στο Ελμπασάν, η κρίση συνεχίζεται. Η φωτιά καίει για πάνω από μία εβδομάδα. Οι κάτοικοι δυσκολεύονται να αναπνεύσουν, τα παιδιά έχουν ερεθισμένα μάτια και πονόλαιμο, και οι πυροσβέστες επιχειρούν με ανεπαρκή μέσα. Η κυβέρνηση δεν έχει ανακοινώσει ούτε σαφές χρονοδιάγραμμα για την κατάσβεση ούτε μακροπρόθεσμο σχέδιο διαχείρισης απορριμμάτων. Η κοινωνία των πολιτών απαιτεί πλήρη διαφάνεια, λογοδοσία και άμεσες επενδύσεις σε πραγματικές υποδομές. Οι περιβαλλοντικές οργανώσεις προειδοποιούν: αν δεν υπάρξουν άμεσες αλλαγές, η Αλβανία δεν θα αντιμετωπίζει μόνο επαναλαμβανόμενες φωτιές, αλλά μια εθνική υγειονομική κρίση. «Για πόσο μπορεί μια χώρα να αναπνέει δηλητήριο;» αναρωτήθηκε μία ακτιβίστρια. «Δεν χάνουμε μόνο τον αέρα. Χάνουμε την εμπιστοσύνη, τον λαό μας και το μέλλον».