Αρχαία ελληνικά χρυσά ευρήματα στην Κεντρική Ασία παρέχουν αδιάσειστα στοιχεία για την ύπαρξη του ελληνικού πολιτισμού στην περιοχή, πριν από τις κατακτήσεις του Μεγάλου Αλεξάνδρου τον 4ο αιώνα π.Χ.
Ο αρχαιολογικός θησαυρός από τις ανασκαφές της Νεκρόπολης Τίλια Τεπέ στο σημερινό Αφγανιστάν περιλαμβάνει αντικείμενα που χρονολογούνται 1.600 χρόνια πριν από την εκστρατεία του Μεγάλου Αλεξάνδρου.
Η ανακάλυψη έγινε το 1978 από ομάδα αρχαιολόγων με επικεφαλής τον Βίκτωρα Σαριγιαννίδη.
Ο Βακτριανός Χρυσός αποτελεί συλλογή περίπου 20.600 αντικειμένων, συμπεριλαμβανομένων χρυσών περιδεραίων, νομισμάτων από χρυσό και ασήμι, διακοσμητικών, μεταλλίων, εκλεπτυσμένων κοσμημάτων και ενός στέμματος. Ανακαλύφθηκαν σε έξι τάφους που ανήκαν σε πέντε γυναίκες και έναν άντρα. Τα ευρήματα χρονολογούνται από τον 1ο αιώνα π.Χ. έως τον 1ο αιώνα μ.Χ.
Πέρα από τις προφανείς πολιτισμικές επιρροές στην περιοχή, τα συγκεκριμένα ευρήματα φέρουν στοιχεία ελληνικού, ινδικού και κινεζικού πολιτισμού. Οι ειδικοί έχουν συγκρίνει τον θησαυρό του Τίλια Τεπέ με τον τάφο του Τουταγχαμών ως προς την αξία τους.
Ο αρχαιολόγος Σαριγιαννίδης υποστήριξε ότι τα αρχαία ελληνικά χρυσά ευρήματα καταδεικνύουν την επιρροή του Ελληνισμού στην περιοχή. Σύμφωνα με τη θεωρία του, υπάρχουν στοιχεία που συνδέουν τον πολιτισμό του Ώξου ποταμού με τον Μινωικό-Μυκηναϊκό πολιτισμό.
Πάνω από 20.000 τεχνουργήματα αρχαίου ελληνικού χρυσού που χρονολογούνται μεταξύ 100 π.Χ. και 100 μ.Χ., συμπεριλαμβανομένων περιδέραια, ζώνες, μετάλλια, ακόμη και ένα στέμμα. Πηγή: H Sinica / CC-BY-SA-2.0 / Wikimedia Commons
Ταυτόχρονα, πρότεινε ότι ο Ζωροαστρισμός εμφανίστηκε για πρώτη φορά στην περιοχή σε παλάτια και βωμούς, συνοδευόμενος από ενδείξεις λατρείας της φωτιάς. Κατά τη διάρκεια τελετών, χρησιμοποιούνταν ναρκωτική ουσία από όπιο, κάνναβη και εφέδρα.
Η θεωρία του Σαριγιαννίδη ενισχύθηκε περαιτέρω μετά την ανακάλυψη πάνω από διακοσίων οικισμών που χρονολογούνται από την Εποχή του Χαλκού και την πρώιμη Εποχή του Σιδήρου, το 1990. Ο μεγαλύτερος από αυτούς ήταν η πρωτεύουσα Γκόνουρ Τεπέ, που ιδρύθηκε στα τέλη της τρίτης χιλιετίας π.Χ. και διατηρήθηκε έως περίπου το 1600 π.Χ.
Χαρακτηριστικό της πόλης ήταν ένα κεντρικό παλάτι προστατευμένο από οχυρωμένους τοίχους με ορθογώνιους πύργους. Εκτός των τειχών, στη ανατολική πλευρά, ανακαλύφθηκε ο αρχαιότερος γνωστός ναός φωτιάς, που προηγείται του Ζωροάστρη τουλάχιστον κατά 1.500 χρόνια. Στους νότιους και δυτικούς τοίχους υπήρχαν ναοί θυσίας.
Το 1988, το Εθνικό Μουσείο του Αφγανιστάν αναγκάστηκε να κρύψει τον διάσημο Βακτριανό Χρυσό του Τίλια Τεπέ, που βρέθηκε στο βόρειο Αφγανιστάν, καθώς και άλλα πολύτιμα αρχαιολογικά ευρήματα. Οι υπεύθυνοι ανησυχούσαν ότι τα αντικείμενα θα καταστρέφονταν ή θα λεηλατούνταν λόγω του εμφυλίου πολέμου στη χώρα.
Αυτά τα αντικείμενα παρέμειναν κρυμμένα καθ’ όλη τη διάρκεια του πολέμου και επέζησαν από τη λεηλασία του μουσείου από τους Ταλιμπάν το 2001, όταν χιλιάδες αντικείμενα καταστράφηκαν. Μετά την απομάκρυνση των Ταλιμπάν από τη στρατιωτική εκστρατεία υπό τις ΗΠΑ, οι αρχές βρήκαν τον Βακτριανό θησαυρό ανέπαφο. Ωστόσο, το 2021, όταν οι Ταλιμπάν κατέλαβαν ξανά την Καμπούλ, ο θησαυρός εξαφανίστηκε.