Στην καρδιά της νότιας Ιταλίας, στο χωριό Καστρινιάνου ντέι Γκρέτσι, οι κάτοικοι συνεχίζουν να μιλούν μια ελληνική διάλεκτο που αποτελεί ζωντανή μαρτυρία των αρχαίων ελληνικών αποικισμών που ξεκίνησαν στην περιοχή ήδη από τον 8ο αιώνα π.Χ.
Το όνομα του χωριού σημαίνει κυριολεκτικά «το κάστρο των Ελλήνων» και βρίσκεται στην περιοχή Grecìa Salentina, μια πολιτισμική ενότητα της Απουλίας, όπου εξακολουθεί να ομιλείται η Griko—μια μοναδική ελληνική διάλεκτος που επιβιώνει μόνο εκεί. Το Καστρινιάνου ντέι Γκρέτσι, με πληθυσμό περίπου 4.000 κατοίκους, είναι χτισμένο σε επίπεδη τοποθεσία, περίπου 26 χιλιόμετρα νότια της πόλης του Λέτσε, γνωστής για την επιβλητική μπαρόκ αρχιτεκτονική της.
Το αστικό κέντρο του χωριού βρίσκεται σε υψόμετρο 90 μέτρων και είναι χτισμένο πάνω σε στρώματα μαγνησιακού ασβεστόλιθου που καλύπτουν συμπαγή ασβεστολιθικά πετρώματα. Αυτή η γεωλογική σύνθεση ευνοεί την καλλιέργεια μεσογειακών δέντρων και φυτών, όπως ελιές, συκιές, αμυγδαλιές και αμπέλια.
Από τον 8ο έως τον 6ο αιώνα π.Χ., οι αρχαίοι Έλληνες αποίκισαν τη Σικελία και τη νότια Ιταλία. Πρώτοι ήρθαν οι Εύβοιοι, ακολουθούμενοι από τους Κορινθίους και τους Αχαιούς, ενώ οι Αθηναίοι συνέχισαν την επέκταση κατά τον 6ο αιώνα π.Χ. Οι ελληνικοί οικισμοί ήταν τόσο πολλοί ώστε ολόκληρη η περιοχή ονομάστηκε Magna Graecia (Μεγάλη Ελλάδα). Η ονομασία αποδίδεται στον ιστορικό Πολύβιο γύρω στο 150 π.Χ. και καθιερώθηκε αργότερα από τον Στράβωνα και τον Πλίνιο, που είχαν την τάση να χρησιμοποιούν μεγαλόπρεπες εκφράσεις.
Σήμερα, εννέα χωριά γύρω από το Λέτσε εξακολουθούν να διατηρούν τη γλώσσα και τον πολιτισμό των Ιταλιωτών Ελλήνων. Πρόκειται για τα εξής: Καλιμέρα, Καστρινιάνου ντέι Γκρέτσι, Κοριλιάνο ντ’ Οτράντο, Μαρτάνο, Μαρτινιάνο, Σολέτο, Στερνάτια, Τζολίνο και Μελπινιάνο. Η Καλιμέρα, για παράδειγμα, παίρνει το όνομά της από την ελληνική λέξη «καλημέρα». Οι κάτοικοι αυτών των περιοχών ξεχωρίζουν για τα ήθη και τα έθιμά τους, τις μουσικές τους προτιμήσεις, αλλά κυρίως για τη γλώσσα τους. Η Griko είναι μια διάλεκτος πλούσια σε αρχαϊσμούς, με σύνθετο συντακτικό και ποιητικές εκφράσεις, που φέρει έντονα τα αποτυπώματα του αρχαιοελληνικού πολιτισμού.
Η προέλευση των ελληνόφωνων αυτών κοινοτήτων είναι αντικείμενο συζητήσεων μεταξύ Ιταλών και Ελλήνων μελετητών. Σύμφωνα με έναν παλιό μύθο, οι πρώτοι Έλληνες που έφτασαν στο Σαλέντο μετά την άλωση της Τροίας ήταν Κρητικοί με επικεφαλής τον βασιλιά Ιδομενέα. Ορισμένοι υποστηρίζουν ότι οι σημερινοί κάτοικοι είναι άμεσοι απόγονοι των αρχαίων Ελλήνων, ενώ άλλοι θεωρούν ότι πρόκειται για πληθυσμούς που εγκαταστάθηκαν στην περιοχή κατά τη βυζαντινή περίοδο, κυρίως από την Πελοπόννησο, μεταξύ του 6ου και του 12ου αιώνα μ.Χ.
Το Καστρινιάνου ντέι Γκρέτσι απέχει μόλις 4 χιλιόμετρα από τη Μαρτάνο, ένα ακόμα ελληνόφωνο χωριό. Η τοπική παράδοση αναφέρει πως ο οικισμός ιδρύθηκε από Μινωίτες Κρητικούς. Ένα κοινό επώνυμο της περιοχής είναι το «Καντιώτης», το οποίο προέρχεται από τη λέξη «Κάντια», την ονομασία που έδωσαν οι Ενετοί στην Κρήτη κατά τη διάρκεια της κυριαρχίας τους στο νησί. Ετυμολογικά, το επώνυμο σημαίνει «Κρητικός».
Η ελληνική κοινότητα ενισχύθηκε ιδιαίτερα κατά την περίοδο της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, όταν ιδρύθηκε η Επισκοπή του Οτράντο και ο Χριστιανισμός άρχισε να διαδίδεται στην περιοχή. Το χωριό μετατράπηκε τότε σε οχυρωμένο οικισμό για την άμυνα ενάντια σε εισβολές τόσο από τη θάλασσα όσο και από τη στεριά. Σημαντικό μνημείο αποτελεί η εκκλησία της Παναγίας της Αμώμου Σύλληψης (γνωστή ως Congreca), η οποία διαθέτει εντυπωσιακό καμπαναριό ύψους 42 μέτρων και μια υπόγεια κρύπτη. Πιστεύεται ότι χτίστηκε τον 6ο αιώνα από Βασιλιανούς μοναχούς. Το 1543, το χωριό λεηλατήθηκε από τους Οθωμανούς, και μόλις το 1626 περιήλθε ξανά υπό τον έλεγχο των Αραγονέζων, τότε ηγεμόνων του Βασιλείου της Νάπολης.
Στη σύγχρονη εποχή, εξέχουσα προσωπικότητα του χωριού υπήρξε ο φιλόλογος Άντζελο Κοτάρντο, ο οποίος ηγήθηκε μιας προσπάθειας διάσωσης της Griko. Χάρη στις ενέργειές του, η γλώσσα αυτή εξακολουθεί να διδάσκεται στα τοπικά σχολεία. Επιπλέον, κατάφερε να εξασφαλίσει άδεια από την ιταλική κυβέρνηση για τη διδασκαλία της διαλέκτου και σε άλλα χωριά της Grecìa Salentina. Από το 1977, λειτουργεί Κέντρο Κοινωνικών Μελετών με σκοπό τη διάδοση της ελληνικής γλώσσας και πολιτιστικής ταυτότητας σε όποιον επιθυμεί να τις γνωρίσει.
Η τοπική παράδοση του χωριού διατηρεί ζωντανά ελληνικά έθιμα, μουσικές (όπως η παραδοσιακή pizzica) και άλλες πολιτιστικές εκφράσεις που φτάνουν ως τη βυζαντινή εποχή. Το Καστρινιάνου ντέι Γκρέτσι παραμένει ένα ζωντανό σύμβολο της ελληνικής παρουσίας στον ιταλικό Νότο και της αντοχής του ελληνικού πολιτισμού μέσα στον χρόνο.