Το νησί της Κρήτης, γνωστό ως το κέντρο του πρώτου αναπτυγμένου ευρωπαϊκού πολιτισμού – των Μινωιτών της Εποχής του Χαλκού – αποκαλύπτει μια άγνωστη μέχρι σήμερα και απρόσμενη πτυχή του παρελθόντος του: ένα τελετουργικό κατεδάφισης τάφων και αποχαιρετιστικής κοινής εορτής.
Αρχαιολόγοι έφεραν στο φως στοιχεία ενός σπάνιου ταφικού τελετουργικού πριν περίπου 3.800 χρόνια, κατά το οποίο οι Μινωίτες δεν αρκούνταν στην απλή ταφή των νεκρών τους. Αντίθετα, προχωρούσαν σε μια συμβολική «τελική πράξη» με οργανωμένη κατεδάφιση των συλλογικών τάφων και κοινό γεύμα αποχαιρετισμού.
Στον παράκτιο οικισμό της Σισσίου, κοντά στο ανάκτορο της Μαλίας, οι κάτοικοι πραγματοποίησαν μια τελετουργική τελική φάση: αποσυναρμολόγησαν τους κοινούς τάφους, μετακίνησαν ή κατακερμάτισαν τα οστά και στη συνέχεια συγκεντρώθηκαν για ένα γεύμα. Το σημείο σφραγίστηκε και δεν χρησιμοποιήθηκε ξανά για ταφή. Οι αρχαιολόγοι αποκαλούν αυτό το φαινόμενο «συμβολική θανάτωση» των τάφων.
Ο επικεφαλής των ανασκαφών, Γιαν Ντρίσεν από τη Βελγική Σχολή Αθηνών, εξήγησε πως δεν πρόκειται για εγκατάλειψη, αλλά για μια εσκεμμένη πράξη που σήμαινε το τέλος μιας εποχής και το «θάψιμο» του παρελθόντος με φυσικό και συμβολικό τρόπο.
Η τελετή έγινε στη Ζώνη 9 του νεκροταφείου της Σισσίου, μια πλαγιά όπου για γενιές είχαν θαφτεί νεκροί σε ορθογώνιους τάφους. Σε αντίθεση με προηγούμενες περιόδους, όπου οι τάφοι επαναχρησιμοποιούνταν και επεκτείνονταν, αυτή τη φορά κατεδαφίστηκαν σκόπιμα. Σε ορισμένες περιπτώσεις, τα οστά είχαν μετακινηθεί, κάτι που δείχνει πως οι ταφές είχαν αρχίσει να αποσυντίθενται πριν την καταστροφή των τάφων. Μετά ακολούθησε το κοινό γεύμα.
Δίπλα από τους τάφους, εντοπίστηκε μία περιοχή 40 τετραγωνικών μέτρων με πάνω από 13.000 θραύσματα αγγείων – κύπελλα, μπολ, μαγειρικά σκεύη και στάμνες – χρονολογημένα περίπου στο 1700 π.Χ. Οι ειδικοί πιστεύουν πως τα σκεύη δεν απορρίφθηκαν τυχαία, αλλά εγκαταλείφθηκαν επίτηδες ως μέρος της τελετής κλεισίματος του νεκροταφείου.
Μετά το γεύμα, το σημείο καλύφθηκε με χώμα και πέτρες. Δεν υπάρχουν ίχνη μεταγενέστερων κατασκευών ή ταφών, και όταν η κοινότητα επέστρεψε αργότερα στην περιοχή, απέφυγε εντελώς τις Ζώνες 1 και 9 – σαν να είχαν αποκτήσει ιερό χαρακτήρα.
Η τελετή αυτή πραγματοποιήθηκε σε μια περίοδο σημαντικών αλλαγών στην Κρήτη. Εκείνη την εποχή χτίζονταν τα πρώτα ανάκτορα, όπως της Κνωσού και της Μαλίας, και οι κοινωνίες μετακινούνταν από τις οικογενειακές δομές σε πιο συγκεντρωτικά μοντέλα εξουσίας.
Οι συλλογικοί τάφοι, που κάποτε αποτελούσαν κέντρο της λατρευτικής ζωής και της ταυτότητας, σταδιακά εγκαταλείπονταν. Τη θέση τους έπαιρναν τα παλάτια, τα ιερά των κορυφών και τα σπήλαια, όπου τελούνταν τελετές ευρύτερης εμβέλειας και ενίσχυσης της κοινωνικής ιεραρχίας.
Η «συμβολική θανάτωση» των τάφων δεν σήμαινε λήθη – ήταν μια προσπάθεια επαναπροσδιορισμού του παρελθόντος.
Αντίστοιχες πρακτικές έχουν εντοπιστεί και σε άλλα σημεία της Κρήτης. Στη Μονή Οδηγήτρια, ένας θολωτός τάφος αδειάστηκε και τα οστά τοποθετήθηκαν σε λάκκο, ενώ εκατοντάδες σπασμένα αγγεία βρέθηκαν στην είσοδο. Στην Κεφάλα Πέτρας, τάφοι είχαν γεμίσει με πέτρες – μια πράξη που θεωρείται επίσης «συμβολική εξουδετέρωση» της κοινωνικής τους λειτουργίας.
Αυτό που κάνει το εύρημα της Σισσίου μοναδικό είναι η ακρίβεια με την οποία καταγράφηκε το τελετουργικό. Χάρη στις σύγχρονες μεθόδους – ανάλυση στρωματογραφίας, λεπτομερής εξέταση οστών και υψηλής ακρίβειας χαρτογράφηση – οι επιστήμονες ανασύνθεσαν με ακρίβεια την ακολουθία των γεγονότων: από τις τελευταίες ταφές, μέχρι το κοινό γεύμα, την κατεδάφιση και τη σφράγιση του χώρου.
Οι προηγούμενες γνώσεις μας για τους μινωικούς τάφους βασίζονταν σε ανασκαφές του 20ού αιώνα, όπου τέτοιες λεπτομέρειες συχνά αγνοούνταν. Πλέον, με τις νέες τεχνικές, οι αρχαιολόγοι μπορούν να εντοπίζουν πιο συστηματικά περιπτώσεις τελετουργικής εγκατάλειψης σε ολόκληρο το Αιγαίο.